بناهایی که به دست انسان ساخته می‌شود، جلوه‌هایی از نگرش او به جهان هستی است که مبین قوّهٔ فکری و ساختار فرهنگی ـ اجتماعی افراد آن جامعه است. این برداشت که معماری میتواند دیدگاهی طبیعی یا مافوق طبیعی داشته باشد در هر حال خارج از تأثیر محیط اطراف و اقلیم جغرافیایی انسان نیست، لذا در بررسی معماری یک بنا، ابتدا باید جهان و جهان بینی سازنده آن بنا را مورد کنکاش قرار داد تا بتوان افکار و عقاید او را در حجمی از آرایش فضا مشاهده کرد.

باید در نظر در داشت که صنایع دستی و هنر سنتی ایران تنها ظرفی سفالین و تکه‌ای گلیم و جام قلمزنی شده نیست بلکه معماری سنتی ایران نیز از هنرهای سنتی کشور به شمار می‌رود که به دست صنعتگران شاید هزاران سال قبل رقم زده شده است.

هنرمندانی که تمامی دل مشغولی‌ها، دغدغه‌ها، زیبایی‌ها، جنگ‌ها، فتوحات، مناجات با خدا و ... را در آثار خود متجلی ساخته‌اند.

این هنرها نه تنها از منظر زیبایی مورد توجه هستند، از نظر زنده نگاه‌داشتن بسیاری از سنت‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ‌ها نیز در طول تاریخ موثر بوده‌اند.

معماری هنر شکل دادن به فضا بر اساس آرمان‌ها و نیازمندی‌های انسان است.

معماری همواره در هر دوره و در هر منطقه ویژگی‌های خاص خود را به مثابه یک پدیده فرهنگی بازتاب می‌دهد و معماری هرگز از عوامل تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگ و رسوم جامعه در عصرهای مختلف جدا نبوده است.

معماری سنتی ایران قادر به پاسخگویی به نیازهای زیستی، فردی و اجتماعی مردم متناسب با آداب و سنن زندگی و فرهنگ آنان بوده است. هماهنگی با طبیعت و محیط و بهره‌گیری از امکان‌های ذاتی موجود در محل، ( تکیه بر مصالح بومی) سنن هر یک از ولایات، حفظ رابطه منطقی، وحدت میان مصالح و طرح بنا از مهمترین خصوصیات معماری ایرانی است.

آثار معماری دوره‌های مختلف ایران، گوشه‌هایی از جزییات زندگی، اعتقادات، پایبندی به الگوی اخلاقی و زیستی، اسلوب‌های بومی و محلی و مهارت فنی و هنری ایرانیان را بازگو می‌کند.

همچنین گوهر معماری ایرانی را منطق ریاضی و عرفان تشکیل می‌دهد به حدی که در متون کهن ایرانی از معمار به عنوان «الحاسب» و «المهندس» نامبرده می‌شود.

معماری ایرانی در سه مقیاس قابل تقسیم است که بافت‌های شهری و روستایی، مجموعه‌های معماری و تک‌بناها این مقیاس‌ها را تشکیل می‌دهد.

برخی از منتقدان ایرانی در این زمینه بر این باورند که طرح زینت‌گری در معماری ایرانی بر همه ملاحظات دیگر غلبه دارد اما رابطه‌ شکل و فرم بنا و تزئینات به گونه‌ای است که فن و اصول ساختمان قربانی تزئینات نشده است و تزئینات نیز صرفا برای زیباسازی نبوده است.

معماران ایرانی به اصل پرهیز از بیهودگی سخت پایبند بوده‌اند و همواره با توجه به جنبه‌های زیبایی و تزئینی نمای بنا در ادوار مختلف تاریخ سعی کردند استحکام، پایداری و استواری بنا را القاء کنند و به تزیین صرفا به دیده‌ی یک پوشش الحاقی ننگرند.

در ایران در دوران آرامش و امنیت و قدرت؛ بناها با تفکر و تامل و در جریان نوسانات شدید، سریع و شتابزده ساخته می‌شده است.

چون فرصتی برای بررسی و تنوع در اختیار معماران نبوده بر این اساس با مصالح فراوان و قابل دسترس بناها شکل گرفته و تزئین‌های الحاقی را پس از ساختن بنا به وجود می‌آورده به بنا می‌افزودند.

آرایش معماری ایرانی سه مضمون اساسی دارد که نمادهای گیاهی و دیگر پدیده‌های طبیعی، طرح‌های هندسی و خطاطی (از دوران اسلامی به بعد) این 3 مضمون را تشکیل می‌دهند.

+ مرجع

معماری سنتی ایران، تجلی نمادین جهانی ابدی و ازلی است که این جهان را محلی گذرا و واسطه‌ای برای رسیدن به مرتبه‌ای والاتر به منظور وصول به آرامش درونی می‌داند؛ معماری ایران که به صورت‌های گوناگون در بناهای مختلف متجلی گشته، جایگاه خاصی را داراست که در آن، عقاید و رسوم و آیین‌ها در شرایط جغرافیایی و اقلیمی نمود بارزی دارد و حاصل دسترنج هنرمندانی است که برای اعتلای این هنر با تکیه بر ایمان خویش، از جان خود مایه گذاشته و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیده‌اند.

تزیین و آرایش ساختمان که جزء لاینفک معماری محسوب می‌شود در آجرکاری، کاشی کاری، گچبری و آینه کاری در کنار قالی بافی، گلیم بافی، قلمکاری ، سفالگری، منبت کاری، کنده کاری چوب، گره چینی و همچنین سایر دست آوردهای صنایع دستی نمود یافته و پیوندی یگانه ایجاد نموده که فضای معماری ایران را آکنده از زیبایی معنوی می‌سازد و این خود زیبایی ظاهری را نیز به همراه دارد. + مرجع

معماری ایران دارای ویژگی‌هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است: + مرجع

•  طراحی مناسب
• محاسبات دقیق
• فرم درست پوشش
• رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان
• ایوانهای رفیع، ستونهای بلند 
• تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.