آزبست چیست؟

 آزبست نام گروهی از ترکیب های معدنی منیزیوم و سیلیسیوم است که بیشتر در طبیعت به صورت الیاف معدنی و سنگ یافت می شود و به دو گروه آزبست های مارپیچی یا دو شاخه و آزبست های آمفیبولی تقسیم می گردند، آزبست اولین بار توسط رومیان و یونانیان در قرن 81 میلادی کشف شد.سنگهای حاوی آزبست پس از استخراج، خرد کردن و به یک ماده فیبری به اسم آزبست تبدیل می شوند.این مواد به خاطر مقاومت زیادی که در برابر گرما و آتش دارند به عنوان مواد نسوز بکار می روند. به عنوان مثال می توان به این نکته اشاره نمود که ۳۰ درصد از لوله های انتقال آب شهری در هندوستان و ۱۹ درصد از شبکه آبرسانی کانادا از جنس آزبست سیمانی می باشد.از دیگر انواع آزبست نیز می توان به کریزوتایل (آزبست سفید)، آموزیت، کروسیدولیت، ترمولیت، اکتینولیت و آنتوفیلیت اشاره نمود.

آزبستها فیبرهای نازک طویل کریستالی هستند که از آنها در ساخت بتن باهدف بهبود خصوصیات بتن تازه و بتن سخت شده همچون مقاومت فشاری و خمشی استفاده می شود

خصوصیات آزبست:

 آزبست ها از هزاران فیبر تشکیل شده اند که حتی می توان آنها را به فیبرهای میکروسکوپی تقسیم کرد.

آزبست ها را با توجه به ساختاری بلوریشان می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1 -آزبست هایی با ساختار لایه ای

2 -آزبست هایی با ساختار زنجیرهای مثل کریستال

کریزوتیل تنها ماده معدنی در گروه اول و پرکاربردترین آزبست است به طوریکه در 59 درصد موارد از این نوع آزبست استفاده می شود. کریزوتیل همچنین به اسم آزبست سفید هم شناخته می شود.

معایب آزبست:

بزرگترین عیب استفاده از آزبست این است که خطرات جدی برای سلامتی به همراه دارد. آزبست ذرات بسیار ریز غیرقابل مشاهده ای دارد که وقتی در هوا پخش شوند و فردی در درازمدت در معرض استنشاق این ذرات قرار گیرد؛احتمال ابتلا به بیماری در آن افزایش می یابد.

الیاف آزبست می‌تواند به ذرات بسیار ریز و غیرقابل رویتی تبدیل شود. این ذرات نامرئی که قطر آن‌ها کمتر از 0.5 میکرون است، در هنگام تنفس به اعماق شش نفوذ می‌کنند و برای همیشه در آن جا می‌مانند. با گذشت زمان این ذرات بر اثر تحریکات مداوم خود می‌توانند سبب بیماری های آزبستوسیس، سرطان ریه و یا بیماری مزوتلیوما شوند که همه آنها در نهایت به مرگ منتهی می‌شوند.

 امروزه حتی در بعضی مراجع علمی، آزبست بعد از سرب و جیوه به عنوان خطرناك ترین ماده برای محیط زیست و سلامت انسان محسوب شده است، به طوری که آزبست به تنهایی عامل بیش از 50 درصد از سرطان های شغلی در سراسر دنیا را داراست.  برای نمونه آزبستوس نوعی بیماری ریوی است كه در نتیجه تنفس الیاف بسیار نازك آزبستی به وجود می آید. الیاف آزبست بسیار ناپایدار است، بنابراین به آسانی حل نمی شود و تا سالیان متمادی در بافت ریه باقی می ماند و به مرور زمان منتهی به فیبروز ریه یعنی سفت شدن بافت ریه و تنگی نفس می گردد.

پیامدهای زیست محیطی الیاف آزبست نیز توسط استخراج از معدن، ارّه‌کشی، عملیات تخریب سازه هایی که در ساخت آنها از مصالح و ترکیبات آزبستی استفاده شده، و بطور کلی تخریب هر فرآورده آزبست دار به محیط زیست وارد می شوند. در شهرهای بزرگ یکی از مهم‌ترین راه‌های ورود آزبست به هوا از طریق لنت ترمز و کلاچ خودرو است.

جایگزین‌های آزبست در صنایع آزبست سیمان و ساختمانی:

در سال‌های اخیر در سطح جهانی بیشترین کاربرد آزبست را فراورده‌های آزبست سیمان تشکیل می‌دهد. (۹۰ درصد مصرف آزبست به محصولات آزبست – سیمان و ۷ درصد آن برای مواد اصطکاکی تعلق دارد) در ایالات متّحده، مصرف عمده در ترکیبات سقف(۶۲٪)، درزگیر(۲۲٪)، و محصولات اصطکاکی(۱۱٪)، مقادیر اندکی نیز برای مصرف در عایق و محصولات پارچه‌ای نسوز به کار گرفته می‌شود.

جایگزین‌های این مواد محدود به محصولاتی که به راحتی جایگزین آزبست می‌شوند نمی‌باشد (مثل PVA و سلولز در ورقه‌های الیاف سیمان سقف) بلکه تعدادی از محصولات کاملاً مختلف وجود دارد که می‌توانند جایگزین آزبست شوند. عمده محصولات آزبست سیمان که برای آن جایگزین استفاده می‌شود یا مورد نیاز است ورقهای موجدار (ایرانیت)، ورق مسطح و تیغه‌ها، لوله‌های فشار و محصولات قالب ریزی شده سیمانی است. معمولاً PVA و سلولز به عنوان جایگزین استفاده می‌شود، به ویژه برای ورق‌های مسطح و موجدار. الیاف دیگر مانند پلی‌اکریلو نیتریل (PAN) یا فایبر گلاس نیز ممکن است مورد استفاده قرار گیرد. پلی پروپیلن برای برخی از استفاده‌ها مناسب است مثلاً استفاده از رشته‌های پلی پروپیلنی در برخی از ورقه‌های مسطح یا موجدار که کمتر استفاده می‌شود. الیاف سلولزی کیفیت بالا دارای پتانسیل خوبی به عنوان یک محصول جایگزین می‌باشد و خصوصیات استحکامی آن می‌تواند با افزایش بارگذاری آن نسبت به بارگذاری آزبست یا با اختلاط آن با برخی از الیاف مصنوعی مانند PVA به محصول افزایش یابد. اشکال واضح این حالت این است که مقاومت آن در برابر درجه حرارت نسبت به نوع محصول آزبست سیمان کمتر است و، مانند دیگر الیاف آلی، بدون گسترش شعله می‌سوزد. به منظور غلبه بر این مشکل، میکا یا وولاستونیت می‌توانند به منظور افزایش مقاومت در برابر حرارت. اضافه شود.

اگر چه رشته‌های جایگزین می‌توانند به منظور تقویت سیمان در ورق یا محصولات ورقه‌ای استفاده شود، اما برای لوله‌های آزبست سیمان تحت فشار به دلیل الزامات مقاومت مشخص با استانداردهای ملی یا بین‌المللی توصیه نمی‌شود؛ بنابراین، در این موارد، از مواد دیگر از جمله، پلی ونیل کلراید غیر پلاستیکی (UPVC) و پلی اتیلن و چدن نشکن و پلاستیک تقویت شده با شیشه استفاده می‌شود.

جایگاه امروز آزبست در ایران:

بیشترین مصرف آزبست در ایران در صنعت ساختمان و تولید ورقه های آزبست - سیمان است. دومین مصرف در تولید لوله های آزبست - سیمان است که در انتقال آب و فاضلاب کاربرد دارد و حدود 5000 کیلومتر از شبکه آبرسانی را این گونه لوله‎های آزبست تشکیل می دهند. سومین مصرف آزبست در ایران در تولید لنت های ترمز و کلاچ است و بخش کوچکی از آزبست مصرفی در ایران را لباس های عایق، مواد عایق حرارتی و واشرهای نسوز تشکیل می دهند. تولید محصولات آزبست سیمان در ایران به سال 1958 باز می گردد که کارخانه ای در تهران آغاز به کار کرد و مهمترین محصول آن ورقه های موج دار آزبست سیمان بود. این کارخانه که ایرانیت نام داشت از این نام برای محصول خود استفاده کرد و ورقه های آزبست موج دار از آن پس در ایران، ایرانیت نام گرفت. اطلاعات به دست آمده نشان می دهد که واردات آزبست ایران از دهه 1960 تا کنون حدودا چهار برابر شده است. در حال حاضر سالیانه بین 55000 تا 60000 تن آزبست خام وارد کشور می شود که بیش از نیمی از این مقدار از کشور روسیه تامین می شود. برزیل، قزاقستان و کانادا دیگر کشورهای تامین کننده آزبست ایران هستند.

 آزبست به عنوان ماده اولیه در بیش از 50 کارخانه و کارگاه در ایران به محصولات آزبست تبدیل می شود. طی سالیان گذشته 10 تا 15 کارخانه تولید آزبست - سیمان در ایران فعال بوده اند که در حال حاضر حدود 500 هزار تن محصولات حاوی آزبست تولید می کنند. تعداد کارگرانی که در این کارخانجات فعالیت کرده اند بالغ بر 5000 نفر تخمین زده می شوند. حدود 30 کارخانه و کارگاه تولید لنت ترمز و کلاچ نیز در ایران فعالیت می کنند که سالیانه حدود 20 هزار تن محصول تولید می کنند و تخمین زده می شود که حدود 3000 نفر دراین صنعت مشغول به کار هستند.

مزیتهای بتن حاوی آزبست:

1. آزبست یک عایق حرارتی مطلوب است و همچنین باعث افزایش بهرهوری انرژی در ساختمان میشود.
2. آزبست مقاومت باالیی در برابر آتش دارد و بهراحتی نمیسوزد.
3. آزبست مادهای بسیار ارزان و مقرون به صرفه است و بهعالوه کاربرهای گستردهای دارد.
4. آزبست دوام باالیی دارد و بهعالوه در برابر تغییرات آب و هوایی مقاوم است.
5. آزبست در برابر هجوم موریانهها مقاومت خوبی دارد.
6. آزبست تمیزکاری و نگهداری بسیار راحتی دارد اما تعمیر آن بهسختی انجام میشود.

منبع: یک