ضرورت مقاوم ‌سازی ساختمان های غیرمقاوم در سرزمین لرزه ‌خیز ایران

۲۱ مردادماه سالگرد زلزله های دوقلوی ورزقان آذربایجان‌شرقی است. زمین‌لرزه‌های اهر-ورزقان ۱۸ سال پیش با بزرگی ۶.۱ و ۶.۳ در تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۹۱، ساعت ۱۶:۵۳ و ۱۷:۰۴ رخ دادند. زلزله علاوه بر تاثیر گسترده در ورزقان، اهر، خواجه و هریس در شهر تبریز نیز موجب خسارت های جزئی شد که در فاصله تقریبی ۶۰ کیلومتری رومرکزهای زلزله و در سوی غربی آن واقع است. در مشگین شهر به فاصله تقریبی ۸۰ کیلومتری و در شرق رومرکزهای زلزله نیز رخداد زلزله‌ها باعث وحشت مردم شد. اغلب مراکز تخصصی ثبت و اعلام زلزله، بزرگی زلزله اول را بزرگ تر از زلزله دوم اعلام کرده اند.

در مناطق شهری و عمدتا روستائی بر طبق برآوردهای اولیه بیش از ۲۰۰۰۰ واحد مسکونی تحت تاثیر این دو زلزله وپس لرزه های آنها واقع شده و خسارت های عمده و جزیی دیده اند.درصد عمده ای از ساختمان های آسیب دیده را ساختمانهای خشتی و گلی و سنگی و گلی روستائی و ساختمان هایبا ملات گل و بدون مهاربند تشکیل می دهند بر طبق آخرین آمار در مناطق روستایی تعداد ۱۷۵۰۰ واحد .خسارت بین ۴۰ تا ۱۰۰ درصدی دیدند.

 در مناطق شهری ورزقان و اهر نیزعلاوه بر خسارت‌های غیرسازه‌ای ساختمان‌های نوساز، ساختمان‌های ضعیف نیز آسیب دیده‌اند. در ورزقان میزان خسارت به مراتب بالاتر است. تلفات جانی زلزله‌های اهرورزقان با توجه به میزان تخریب ساز‌ه‌ای خوشبختانه بطور قابل‌ملاحظه‌ای پائین بوده است.  دلیل این امر در زمان رخداد زلزله‌هاست که اغلب ساکنان با توجه به فصل کار در مزارع روستائی،  خارج از منازل خود بوده اند.  

بر طبق گزارش‌هاحدود ۳۰۰ نفر در این زلزله ها جان باختند و بیش از ۳۰۰۰ نفر نیز مجروح شدند.  گسل اهر بعنوان گسل مسبب این زلزلهها معرفی شد. این گسل مرتبط با گسل شمال تبریز و یا گسل جنوب بز گوش نیست.

 مطالعه پس‌لرزه‌های زمین‌لرزه ورزقان نشان داد که در مسیر شرق – غرب حد توزیع پس‌لرزه‌ها حدود ۳۰ کیلومتر و بین سد ستارخان تا ورزقان و در جهت عمود بر آن حد توزیع پس‌لرزه‌ها حدود ۱۵ کیلومتر است. نشان داده شد که توزیع پس‌لرزه‌ها به سوی غرب در اطراف ورزقان متوقف می‌شود  و روند خاصی از مهاجرت پس‌لرزه‌ها و یا توزیع تنش به سوی تبریز مشاهده نمی‌شود. در نقشه توزیع پس‌لرزه‌ها به ازای زمان نشان داده شده است که از شرق به غرب پس‌لرزه‌ها تا حوالی ورزقان حرکت می‌کنند.  بر اساس محاسبات انجام یافته دوره بازگشت زلزله‌ها در محدوده ورزقان تا شعاع ۱۵۰ کیلومتری آن در شکل نشان داده شده است. دوره بازگشت زلزله ۶.۳ حدود ۵۰ سال برآورد شده است. حدود ۲۰ زلزله تاریخی ویرانگر در محدوده اطراف تبریز رخ داده است.

با توجه به نقشه‌های هم بیشینه شتاب و بر اساس شتاب‌های ثبت شده می‌توان گفت که شدت زلزله در مقیاس مرکالی اصلاح شده حداکثر ۸ تا ۸.۵ است و می‌توان گفت که حداکثر مقدار شتاب تا حدود ۵۵۰ گال نیز می‌رسید. بر اساس نقشه بیشینه شتاب، جمعیت کل ساکن در محدوده خسارت بالا حدود ۶۰۰۰۰ نفر برآورد می‌شود.

بر اساس نقشه بیشینه شتاب، تعداد واحد مسکونی خسارت‌دیده حدود ۱۱۰۰۰ واحد در مناطق روستائی برآورد شد. در شهرهای ورزقان و اهر و هریس و خواجه نیز تعداد واحد مسکونی خسارت دیده حدود ۵۰۰۰ واحد برآورد شد. با در نظر گرفتن کیفیت پائین ساختمان‌های موجود در منطقه، تعداد واحدهای خسارت‌دیده حداکثر تا ۲۰۰۰۰ واحد برآورد شد.

عمده ساختمان‌هایی که در مناطق زلزله‌زده،  آسیب‌دیده یا تخریب شده‌اند، یک یا دو طبقه و از نوع بنایی غیرمسلح و به ندرت مصالح بنایی نیمه‌مسلح (با کلاف‌های عمودی و افقی) بوده‌اند. از سوی دیگر با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه، در ساخت بیش‌تر ساختمان‌ها از مصالح در دسترس‌ مانند آجر، بلوك سيماني، سنگ، چوب و ملات‌های سیمانی و گلی بهره برده شده بود.  

در ساختمان‌هایی که توسط دستگاه‌های دولتی ساخته شده‌اند، و در ساختمان‌هایی که از وام بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استفاده کرده‌اند، از کلاف استفاده شده بود. در ساختمان‌هاي مشاهده شده، ضعف در ملات‌هاي مصرفي و اتصالات مختلف مهم‌ترين نقطه ضعف بوده و این مشکلی است که در همه کشور به چشم می‌خورد و در زلزله‌ها باعث نگرانی‌های جدی می‌شود.

پس از ۱۸ سال از آن زمین لرزه، هنوز مشکلات ما در ساخت و سازهای مقاوم در برابر زلزله، مرتفع نشده است. این امر به ویژه در ساخت و سازهای مصالح خشت و گل روستائی به مراتب بیشتر خطرساز است. جا دارد که با حرکتی شتابان، شاخص کیفی واحدهای مسکونی را در کشور ارتقاء بدهیم. این امر لازمه توجه مستمر و جدی به ساختمان‌های روستائی و بافت‌های فرسوده شهری است.

منبع