از دیدگاه مقررات اجرایی، ارزیابی‌ها و رده بندی‌ها، سدها را به دو گروه کوتاه و بزرگ تقسیم کرده‌اند:

سد بزرگ بر اساس تعریف پذیرفته شده «آی گلد» سدی است که:

1. ارتفاع آن (فاصله بین پایین‌ترین سطح پی عمومی آن تا تاج آن) بیش از ۱۵ متر باشد؛
2.  اگر ارتفاع آن بین ۱۰ متر تا ۱۵ متر است، یکی از شرایط زیر را داشته باشد:

• طول تاج از ۵۰۰ کمتر نباشد.
• ظرفیت دریاچه حاصل از آن سد از ۶ ۱۰ متر مکعب کوچکتر نباشد.
• حداکثر تخلیه سیلاب آن از ۲۰۰۰ متر مکعب در ثانیه کمتر نباشد.
• سد دارای مسائل پیچیده یا مشکل در شالوده باشد به طوری که نیاز به مطالعات و راه حل‌های خاص داشته باشد.
• در طراحی سد مسائل خاص غیر معمول وجود داشته باشد.

انواع سد

انواع سدها را می‌توان از دیدگاه مصالح، فرم ساختمانی، هدف از احداث سد، نوع سرریز یا ویژگی‌های دیگری رده‌بندی کرد. آنچه معمولا در نامگذاری‌ها مشاهده می‌شود عبارت است از:

• سد بتنی وزنی که پایداری آن براساس وزن آن است.
• سد بتنی قوسی که ممکن است تک قوسی یا دو قوسی باشد.
• سد بتنی پایه دار و پشت‌بند‌دار
• سد پاره سنگی (که سنگی و سنگریزه ای هم گفته می‌شود)
• سد خاکی و پشت‌بند‌دار
• سد پاره خاکی و پاره سنگی

در مقیاس‌های کوچک و موقت و به طور کلی محلی، از سدهایی از جنس چوب و مصالح ساختمانی نیز استفاده می‌شود یاد شده است. به عنوان یک طرح موقت ممکن، اخیراً از سدهای کوتاه لاستیکی نیز یاد می‌شود و ساخت آب بندهای پرده سپری به منظور نگهداری ارتفاع های کم آب نیز معمول است.

چنانچه سد نسبتاً بزرگی باشد و هدف از ایجاد آن ذخیره آب باشد سد مخزنی نامیده می‌شود.

در صورتی که هدف از احداث آن انحراف مسیر رودخانه یا تقسیم آب به صورت موقت یا دائم باشد آن را سد انحرافی و یا بند انحرافی می‌نامند. ارتفاع بعضی بندهای انحرافی ممکن است به ۸ متر و حتی ۱۰ متر هم برسد. در گونه٬های مختلف سدها ممکن است سرریز سد از تاج سد بگذرد و یا مسیر دیگری پیش‌بینی شود.

در مورد سدهای بتنی عبور سرریز از تاج سد معمولا مشکلی ندارد ولی در خصوص سدهای خاکی و پاره سنگی، پیش بینی مسیر سرریز از روی تاج سد خاکی، متضمن قبول خطر فوق العاده زیادی است و همین علت تقریباً همیشه سرریز سد خاکریز در مسیر دیگری جز روی بدنه سد طراحی می‌شود. استثنائاً تعدادی سدهای خاکی که سرریز آنها روی آنهاست گزارش شده است.

سدهای خاکی بیش از سدهای بتنی در معرض تخریب بوده‌اند و براساس گزارش‌های ICOLD (مثلا گزارش ۱۹۸۳, a) از میان ۱۴۷۰۰ سد بررسی شده، ۱۱۵۰ سد (یعنی ۵/۷ درصد) دارای نواقص جدی بوده‌اند و ۱۰۷ مورد (یعنی ۷/۰ درصد) تخریب شده‌اند. بیش از ۵۰ درصد خرابی‌ها یا آسیب دیدگی‌ها سدهای خاکی در ضمن ساخت یا در اولین پر شدن بوده است. احتمال تخریب سدهای خاکی که قبل از ۱۹۳۰ ساخته شده اند ۵ مرتبه بیش از احتمال تخریب‌های حاصل از سرریز آب از روی سد در رتبه اول قرار دارد.

حدود ۸۰ درصد تمام سدهای از نوع خاکریز با ارتفاع کمتر از متر است و سدها نیز عمدتاً در همین گروه قرار داشته‌اند. در عین حال سبدهای بلندتر تخریب کمتری داشته‌اند ولی آ‌سیب دیدگی بیشتری نشان داده‌اند.

تفاوت‌های سد خاکی و بتنی

در انتخاب نوع سد می‌توان انواع سدها را ابتدا به دو گروه رده بندی نمود: سدهای بتنی و سدهای خاکریزی ویژگی سدهای خاکریز که ممکن است خاکی یا پاره سنگی باشد عبارت از این است که این سدها را می توان بر شالوده‌های غیر سنگی نیز بنا نمود، از این رو محدودیتی از دیدگاه استحکام زمین مانع احداث آنها نمی‌شود.

به طور کلی اگر عرض منطقه آبگیر (پهنای دره) خیلی وسیع باشد یا شالوده آن محل غیر سنگی باشد ساختن سد بتنی معمولا مقدور نیست یا در صورت امکان، اقتصادی نخواهد بود، در صورتی که در همین شرایط احداث  سد خاکریز هم مقدور می‌باشد و جای بررسی دارد. مواردی نیز وجود دارد که مزایا و معایب هر دو نوع سد (خاکریز و بتنی) ممکن است تقریباً مساوی باشد در این شرایط تشخیص ارجحیت یکی بر دیگری بر عهده کارشناسان با تجربه است.

بدیهی است طرح بهینه و تصمیم نهایی هنگامی قابل دفاع است که جمیع عوامل موثر از قبیل عوامل اقتصادی وضعیت زمین شناختی، محل کارایی نوع سد برای هدف مورد نظر امکان ایجاد و حمل و نقل مصالح مورد نظر مدت زمان ساخت و گاهی مدت زمان انحراف آب، امکان دسترسی به نیروی انسانی، مسئله هزینه سرریز و حفاظت آن، مسائل مربوط به زیرابها و دریچه‌ها و حتی مسئله زیبایی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته باشد.

+ منبع: پايگاه اطلاع‌رسانی صنعت آب و برق (پاراب)