مسجد جامع اشترجان - شهرستان فلاورجان

مسجد جامع اشترجان : نام آن به صاحب مغفور ولد بن علی اشترجانی بوده که اساس آن سلجوقی و در سال ۷۱۶ قمری ساخته شده است مساحت تقربی ۱۵۰۰ مترمربع در درب ورودی یکی در جنوب شرقی و دیگری در شمال آن است درب جنوب شرقی سر درگچی و۷ متر ارتفاع دارد.

مسجد جامع «اشترجان » در ۳۶ کیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد کتیبه های تاریخی آن ، در سال ۷۱۵ به دستور خواجه فخرالدین محمدبن محمود بن علی اشترجانی ساخته شده است این مسجد یکی از نمونه های نفیس معماری ایلخانی از اواخر سلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار می آید.

در کتیبه ای که نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجانی،، با عنوان «الصاحب الاعظم ملک الوزراءفی العالم» یاد شده است. وی که از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود چند هم حکومت لنجان را برعهده داشت. با این که «خواجه» در مقام وزارت نبود، درکتیبه های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاین رو گمان میرود این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمی شد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام میگرفته اند.

مسجد ایلخانی، مکمل مسجد کهن تری است که در بازسازیها و دگرگونیهای بخش های بسیاری بر آن افزوده شده است. هنگام تعمیر بنا در ۱۳۳۳ شمسی در کتیبه ای آجری به سبک کتیبه های دوره سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشکار شد . از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استنادکتیبه ای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ایلخانی و در حکومت ابوالنصر حسن بهادرخان با پشتیبانی مالی شخصی به نام کمال الدین اسماعیل بن ظهیر الدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده است.

از میان کسانی که از مسجد جامع اشترجان یاد کرده اند ، باید از این بطوطه نام برد که آن را در ۷۲۷ قمری، دیده و در سفرنامه اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا که آبی از وسط آن میگذرد»، یاد کرده است جویی که ابن بطوطه بدان اشاره کرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالی آن جریان دارد.

وسعت مسجد جامع اشترجان ۵۰۰/۱مترمربع (۳۰×۵۰متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است . مسجد دارای دو ورودی است . ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرارگرفته است. هیچ یک از این دو بر محورهای اصلی ساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی – جنوبی و ۳ شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مرکزی ساخته شده است. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن کلی طرح درونی مسجد تأکید دارند.

سردر ورودی اصلی که در نیمه شرقی ضلع شمالی بنا قرار گرفته و بیش از ۱۲ متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانیکه سر در را تشکیل میدهد ، بقایای دو مناره دیده میشودکه تنها یک سوم آنها هنوز برپاست.

تزیینات این سر در با عناصر آجرکاری، کاشی کاری و با استفاده از نقش مایه های هندسی و نوشتاری و اندکی گیاهی شکل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهای جناغی که بر ستونهای باریک توکار چند ضلعی و یا دایرهای فرود آمده و در قابهای مستطیل شکل جای گرفته است، نقش عمده را در تقسیم بندی متقارن سطوح ایوان ایفا میکند . فضتی طاق مقرنس ایوان از ۶ طبقه تشکیل شده که طاسهای آن با ترکیبی از نقشه ای هندسی از کاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزه ای، وآجر تراشیده بی لعاب مزین شده است. درون سوی طاق اصلی ایوان و همه سطوح مسطح این سر در (لچکی ها و پهنه طاق نماها ، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوش تزیینی هندسی و یا کتیبه های متعدد به دو خط ثلث و کوفی بنایی از آجر تراشیده و یا از ترکیب آجر بی لعاب و کاشی در دو رنگ آبی لاجوردی و فیروزه ای تزیین شده است . امروزه تمامی تزیینات کاشی کاری مسجد به استثنای یک مورد در سردر شمالی متمرکز گشته است . مورد استثنایی یادشده، کتیبه ای از کاشی است که بر درون سوی طاق ایوان جنوبی مسجد قرار داشته ، و اکنون تنها چند کلمه از آن باقی است. سر در اصلی به تنهایی ۱۹ کتیبه از کتیبه های مسجد را در خود جای داده است. در این میان کتیبه تاریخی حاوی نام بانی مسجد که با کاشی لاجوردی بر زمینه فیروزه ای و به خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و برفراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه میکند، از اهمیت به سزایی برخوردار است. دو کتیبه کوچک ، در لابه لای تزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیز تزیین گر را در دو جمله : «عمل بنا احمد ابن محمد البناء المعروف حداد» و «عمل حاجی محمد قطاع تبریزی»جاودانه ساخته است. این دو، کار ساختمان و تزیین آجرکاری و کاشیکاری این سردر و احتمالاً مسجد ایلخانی را عهده دار بوده اند.