ضربه قوچ یا چکش آب، ضربه‌ای است که از طریق سیال موجود در سیستم لوله‌کشی منتقل می‌شود. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که سیالی که در حرکت است ناگهان مجبور به توقف در مسیر حرکت می‌شود. این توقف ناگهانی موج فشاری ایجاد می‌کند که سیال هنگام حرکت از میان سیستم لوله‌ای، نیروهای قابل توجه‌ای را به سیستم بسته وارد می‌کند.

موج فشار معمولا در مدت زمان کوتاهی تخلیه یا خنثی می‌شود اما فشارهای حاصل از آن می‌توانند در طول همین مدت کوتاه، خسارات جبران‌ناپذیری ایجاد کنند.

ضربه قوچ در خطوط لوله جریان تحت فشار و مجاری باز اتفاق می‌افتد و به وضوح بر قوانین فشار، تغییرات آبی یا تغییرات سرعت جریان و شرایط زمانی و مکانی حرکت سیال استوار است. در بعضی از سیستم‌های هیدرولیکی تحت فشار، نظیر خطوط انتقال آب، نفت یا شبکه‌های توزیع و لوله‌های آب بر منتهی به توربین‌ها، تونل‌های آبی، سیستم‌های پمپاژ و جریان‌های ثقلی، پدیده ضربه قوچ با ایجاد موج‌های سریع، زودگذر و میرا موجب خطرات گوناگونی می‌شود. گاهی اوقات قدرت تخریبی این موج‌های فشار به حدی است که نتایج وخیمی به بار می‌آورد. ترکیدن خطوط لوله در سیستم‌های انتقال و شبکه‌های توزیع، خرابی و شکسته شدن شیرها، دریچه‌های کنترل و پمپ‌ها از نمونه‌های بارز تاثیر این پدیده است.

برای نمونه، در سال ۱۹۳۴ میلادی قدرت تخریبی ضربه قوچ در پروژه‌ای موجب شده که قطعه‌ای از اطراف خط لوله به وزن ۱۲ تن تا فاصله ۵۰ متری پرتاب شود. در واقع امروزه در کلیه طرح‌های انتقال آب یا سیستم‌های انتقال سیالات دیگر، بررسی و مطالعه دقیق ضربه قوچ به عنوان یک امر لازم و ضروری است تا با شناخت کامل اثر آن، برای کنترل اثرات سوء این فرایند تمهیدات مناسبی در نظر گرفته می‌شود.

دلایل ایجاد ضربه قوچ

ضربه قوچ می‌تواند ناشی از انتخاب نامناسب دریچه، محل نامناسب شیر و حتی گاهی ضعف سیستم تعمیر و نگهداری باشد.

ضربه قوچ می‌تواند به شکل یک ضربه بزرگ باشد که خانه را بلرزاند و یا اینکه به شکل یک سری صداهای انفجاری باشد که در ادامه به چند پژواک می‌انجامد.

منبع: valvemagazine