مسجدجامع ساوه

مسجد جامع ساوه از اولين مسجد‌هايي است كه در ايران ساخته شده و طي سال‌ها دوره‌هاي مختلف توسط هنرمندان ايراني تزئين و مرمت شده‌است. هزار و دويست - سيصد سال پيش چند تا اوستا بناي ساوجي دور هم جمع شدند، طرح يك مسجد كوچك و جمع‌وجور را كشيدند، آستين‌هايشان را بالا زدند و با کنار هم گذاشتن خشت‌هاي گلي آفتاب خورده، چند تا شبستان را دور تا دور يک حياط مستطيل شکل بنا کردند.

باستان‌شناسان مدعي‌اند اين مسجد يکي از اولين مسجدهاي ساخته شده در ايران است؛ هرچند مسجد کهنسال در طول قرن‌هاي بعد آن‌قدر تغيير کرد که ديگر چيزي از آن مسجد اوليه باقي نمانده.حالا دور تا دور حياط مستطيل - مربع شكل مسجد جامع شهر ساوه را يك گنبد زيبا، چندين شبستان، ايوان‌هايي بلند و مناري رشيد گرفته است. اين مسجد زيبا آن ‌قدر تزئينات جور واجور معماري روي طاق‌ها و ديوارهايش دارد که مي‌توان به عنوان يک موزه به ديدنش رفت. 

بد نيست بدانيد

تا به حال به‌طور دقيق سن و سال مسجد جامع ساوه تعيين نشده، اما قديمي‌ترين چيزي كه توي اين مجموعه پيدا شده، كتيبه‌هايي است كه در قرن چهارم نوشته شده‌اند. پس اين مسجد لااقل هزار سالي عمر دارد.

با كاوش‌هايي كه طي چند سال گذشته انجام شده و با كشف توده‌هاي گلي و آواري كه به دست آمده، كارشناسان ميراث فرهنگي معتقدند كه در محل كنوني مسجد جامع، مسجدي قديمي‌تر وجود داشته كه قسمتي از مصالح مسجد امروزي از همان مسجد اوليه تامين شده.

روبه‌روي گنبدخانه كه بشود ضلع شمالي مسجد، ديوار خرابه‌هاي خشتي وجود دارد كه احتمالا زماني ديوار حجره‌هاي درس و بحث طلبه‌هاي علوم ديني بوده و حالا محتاج سايبان‌هاي بالاي سرشان هستند تا از گزند باد و باران در امان بمانند.

مسجد جامع ساوه در طول تاريخ تغييرات زيادي كرده؛ گنبدخانه مسجد كه از قديمي‌ترين بخش‌هاي آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبي بنا شده، مناره مسجد متعلق به قرن ششم است، ايوان غربي در قرن هشتم و بعد از غارتگري‌هاي مغول ساخته شده و حتي قاجاري‌ها هم دستي بر سر و روي مسجد کشيده‌اند.

 به تمام آن چيزهايي كه در عكس‌ها مي‌بينيد، اضافه كنيد يك كتابخانه بزرگ با قفسه‌هاي پر از كتاب‌هاي دستنويس را كه نقلش در كتاب «آثار البلاد و اخبار العباد» آمده. اين مجموعه كه به وزير ابي طاهر خاتون منسوب است، محل نگهداري اشياي باارزشي از جمله اسطرلاب، گوي و كتاب‌هاي خطي بوده. تمام اين مجموعه را سپاهيان مغول مثل خيلي از گنجينه‌هاي ديگر سرزمين ما به آتش كشيدند.

ايوان پيرغربي که حالا ديگر به کمک تيرهاي چوبي و داربست‌هاي فلزي سر پا ايستاده، عضو نسبتا جديدتر ضلع غربي مسجد است. سال‌ها پس از ساخته شدن رديف طاق‌هاي نه‌چندان بلند، در ابتداي قرن هشتم، 3طاق از وسط اين مجموعه را خراب كرده و اين ايوان را آن‌قدر استادانه بين طاق‌ها بنا مي‌كنند كه عمرا كسي بتواند حدس بزند اين ايوان از الحاقات بعدي است.

طاق‌هاي كناري هم كه آن‌قدرها عرضي ندارند، سال‌هاي سال محل اعتكاف مؤمنان و اقامت كساني بوده كه خسته و كوفته از گرد راه مي‌رسيدند و مي‌خواستند شبي را در ساوه سر كنند.

ورودي مسجد حالا همين در چوبي و شيشه‌هاي رنگي‌اش است اما در قرن هفتم كه اين مسجد آن‌قدرها هم تاريخي نبود، در ورودي و مجموعه سردر، درست روبه‌روي گنبدخانه قرار داشته و ساوجي‌ها براي پا گذاشتن به صحن مسجد بايد از يك طاق رفيع و 2مناره در دو طرفش، مي‌گذشتند. اگر داستان ما درباره مجموعه ورودي درست از آب در بيايد، 2مناره مسجد جامع ساوه، قديمي‌ترين جفت‌مناره در سردر مساجد خواهند بود.

شايد باور كردن اينكه سنگيني گنبد بزرگ، ايوان‌ها و طاق‌هاي اين مسجد را خشت‌هاي گلي تحمل مي‌كنند، سخت باشد. زائده‌هايي كه پشت ديوارها مي‌بينيد، پشت بند هستند و دارند ديوارها را در تحمل بار سنگين‌شان همراهي مي‌کنند. 

مفصل‌ترين تزئينات مسجد جامع روي محراب‌هايش اجرا شده؛ 2محراب يك تكه از كاشي متعلق به عصر تيموري در حجره‌هاي دو طرف گنبد خانه كار گذاشته شده و اين يكي كه در حال حاضر محراب اصلي مسجد جامع است، روي ديوار گنبد خانه قرار گرفته. تزئينات گچي با اين ظرافت و مزين به اسم اميرالمؤمنين، فقط از دست معماران چيره‌دست و شيعه‌مذهب صفوي برمي‌آمد.

اين مناره که زماني براي خود جفتي داشته و عالمي، حالا سال‌هاي سال است که تک و تنها بيرون محوطه مسجد ايستاده و زيبايي‌اش را به‌رخ مي‌کشد. تزئينات آجري منار هيچ رنگ و لعابي ندارند اما متنوع و زيبا به نظر مي‌رسند.

در واقع اين معمارهاي خبره عهد سلجوقي بودند که با کمي پس و پيش کردن آجرها، نقش و نگار و حجم و تحرک ايجاد کرده‌اند. بازي نور و سايه از ساعتي به ساعتي ديگر، باعث مي‌شود تزئينات منار مسجد جامع ساوه اصلا ساده و يکدست به‌نظر نرسند.

فقط خدا مي‌داند كه زير اين تزئينات زيباي گچي چه چيزي ممكن است پيدا بشود. مرمت‌گرها و سازندگان بعدي مسجد، هيچ چيز را خراب نكرده‌اند، كتيبه‌ها و تزئينات اوليه مسجد را زير لايه‌هاي گچ نگه داشته‌اند و روي آن هنر خود را به نمايش گذاشته‌اند. بهترين تزئينات هر دوره را مي‌توانيد روي گنبد، ايوان، محراب و در و ديوارهاي مسجد ببينيد.