مسجد سپهسالار-تهران

مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار (شهيد مطهري) تقريباً در منطقه ي مركزي شهر ساخته شده و در زمان ساخت از موقعيت شهري مناسبي برخوردار بوده است. با توجه به محل كاخ گلستان ، بازار دروازه شميران ، باغ و عمارت فخرالدوله ، كوچه ي ميرزا محمود وزير، خيابان عين الدوله، كوچه ي نظاميه و سه راه امين حضور كه تماماً در اطراف اين محل قرار دارند، به اين نكته مي توان پي برد. 
مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره ی عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه ی عالی پایتخت به شمار می رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است.مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصيلكرده ي ایرانی به نام ميرزا مهدي خان شقاقي(1299ـ1223هـ . ش؛ تهران ) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ ، شکل بنا و نقشه ی ابنیه ی شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقيده ي برخي از كارشناسان اين بنا از نزديك ترين تلفيق ها ميان معماري مساجد استانبول است. در حقیقت در این بنا حسن سلیقه ی معماری دوره ی اخیر شرقی به حدی که بایست انجام گرفته است. ساخت هسته ي اصلي بنا نزديك به پنج سال به طول انجاميده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام يافته كه البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وي تكميل مجموعه توسط برادرش يحيي خان مشيرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا ، ذکر همین مطلب بس که محوطه ی بنا بدواً به عمق 17 متر حفر شده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آنرا آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهارایوانی است.

بنای مسجد و مدرسه ی عالی در مجموع دارای 8 مناره ی بلند می باشد که بلندترین آن 37 متر و کوتاه ترین آن 25 متر ارتفاع دارد. امتداد نيم استوانه اي آنها تا كف حياط مي رسد و ابتكاري منحصربه فرد را به نمايش در مي آورد. تمامي مناره ها از آجر ساخته شده و پوششي با كاشي كاري بسيار زيبا دارند.

ـ طبق نقشه ي بنا، بنا شش ورودي دارد. ورودي هاي بخش شمالي(كه شامل سه ورودي بوده) به علت احداث كتابخانه ي مجلس، توسط مهندس سيحون در سال 1342هـ . ش مسدود و ارتباط اين قسمت از بنا با عمارت(باغ) بهارستان قطع شده است. ورودي جنوبي كه هنگام ساخت بنا، در كوچه اي شش متري قرار داشته، سردري ساده دارد كه به حياط دارالشفاء گشوده مي شود كه اكنون اين فضا به محلي براي پاسخگويي به سئوالات شرعي و دريافت وجوهات شرعيه تبديل شده است. زماني در وسط اين حياط حوضچه وجود داشته است. ورودي غربي مسجد و مدرسه ي عالي كه درب اصلي بنا محسوب مي شود داراي جلوخان و سردر عظيم و درب دو لَتي آهني با شكوه بزرگي است كه در حاشيه ي خيابان بهارستان(شهيد مصطفي خميني) واقع شده است. اين فضا مسئوليت جذب و تقسيم و راهنمايي به فضاي اصلي مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه ي عالي نيز از همين فضا صورت مي گرفته است. ورودي غربي جلوخان متناسب، ديد مستقيم به داخل صحن(حياط مركزي) ندارد و به واسطه ي دالان متحدالشكل به داخل صحن مدرسه ي عالي راه مي يابد. مجموعه ي بناي مدرسه ي عالي در قسمت شرقي نيز دري به خارج دارد كه از در اصلي سمت غربي كوچكتر است و به در زنانه معروف بوده.ورودي شرقي داراي جلوخان هشتي خوش تركيب و دالاني(راهرو) طولاني است كه به گوشه ي شمال شرقي صحن مدرسه ي عالي باز مي شود. طاقي هفت كاسه در هشتيِ ورودي شرقي واقع شده و كاسه ي وسط هفت كاسه ي ديگر در خود جاي داده است كه از شاهكارهاي ميرزا جعفرخان معمار باشي است.

ـ صحن يا حیاط مركزي بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان می باشد (ايوان شمالي، ايوان جنوبي، ايوان غربي و ايوان شرقي) که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط 62×63 متر و ارتفاع ایوانها حدوداً 18 متر می باشد.صحن يا حياط مركزي مدرسه ی عالی دارای چهار باغچه ي مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره اي در مركز آن، مي باشد که آب جاری قنات مهران ، اختصاصی مدرسه ی عالی و عمارت بهارستان (كه منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطيت محل مجلس شورای ملی گرديد) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه ی عالی را چندین برابر می نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر به فردی كه در سال 1880 ميلادي با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده نصب گردیده است. این ساعت كه درون اتاقكي به ارتفاع 5 متر، طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر تعبيه شده دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه ی عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه ي اتاقك ساعت، كاشي كاري شده و تزئينات چوب، روي اتاقك مذكور نقش بسته است. استفاده از ساعت به جاي مؤذنه، نمونه هاي بسيار دارد، ليكن در اين بنا مكمل مجموعه حركت هاي عمودي است و كاربرد آن بسيار به جا است.

بناي مدرسه ي عالي داراي يك حياط كناري نيز مي باشد. اين حياط جزء فضاهاي تقسيم شده اي هست كه در قسمت شمال شرقي بنا واقع شده است و با حياط مركزي تركيبي متناسب دارد و محل سكونت نايب التوليه مي باشد. اين بخش در قسمت شرقي داراي شاه نشيني و تعدادي اتاق در قسمت غربي است و در شمال آن تعدادي اتاق كوچك براي سرويس بهداشتي و آبدارخانه وجود دارد. اين قسمت ها از الگوي يك بناي مسكوني حياط مركزي تبعيت كرده است.

ـ شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب ترین فضای مسجد است. عرض دهانه ی گنبد آن 15 متر و ارتفاع آن 34 متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به 1600 متر مربع را اشغال نموده است. فضاي شبستان تابستاني، پشت ايوان بزرگي است (ايوان جنوبي) كه فاقد ديوار و در ورودي بوده و به لحاظ ارتفاع زياد آن، تهويه خوبي در تابستانها به جهت حركت هوا ايجاد مي شود. اين محل از نظر فضا سازي يكي از كارهاي نمونه در زمان خود مي باشد؛ زيرا گنبد بر چهار پايه استوار است؛ در نتيجه ديد بسيار زيادي به شبستان تابستاني مي دهد. چهار مناره ي بلندتر بنا در اين ايوان و مجاور گنبد شبستان تابستاني قرار دارد.گنبدخانه ي مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار تحولي در معماري مسجد به شمار مي رود. چليپاي بزرگي به ابعاد 45متر در 45متر، گنبد اصلي را با دهانه ي 15متر در مركز قرار داده است. در قسمت جنوبي، بيننده فضايي بزرگ را بدون هر ستوني تصور مي كند. سبكي اين فضا را حتي جرزهاي عظيمي كه گنبد روي آن قرار گرفته مخدوش نمي سازد. چهار گنبد كاربندي با قاعده ي مستطيلي، بالهاي چليپا را پوشش داده اند. در نماي بيروني نيز اين چهار گنبد سلسله مراتبي در حركت به سمت گنبد اصلي با ارتفاع 25متر به وجود مي آورد. همچنين، چهار مناره ي بلند با پايه هايي كه 2متر آن سنگ است به طرز ظريف و دلپسندي حجاري و جهت استحكام بيشتر بنا در بند هاي آنها سرب ريزي شده است و بدنه ي مناره ها با كاشي منقوش گرديده است. در مورد اين گنبد خانه به جرأت مي توان گفت كه تكامل فضايي الگوي قديمي مسجد و مدارس عالي معماري ايران بعد از اسلام محسوب مي شود. در اين گنبدخانه، فضا به حداكثر گشادگي و سيلان خود در الگوي گنبدخانه ها مي رسد و گنبد كيفيت معلق و بي وزني را به دست مي آورد و از اين نظر سبك ترين و ظريف ترين گنبد خانه ايست كه ساخته شده. در مجموع گنبدخانه ي مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار به عنوان يكي از نمونه هاي معماري قاجاري از مصاديق برجسته و نهايي آن از نظر خلاقيت و نوآوري فضايي و تكامل الگوهاي قديمي معماري ايران، شاخص است و به حق مرحله ي تكامل معماري قديم محسوب مي گردد.اين گنبد يك پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خيز كم مي باشد.